Schaken & Geschiedenis: De Opkomst van de Dame

Schaken is een spel van oneindige diepte en strategische complexiteit dat al eeuwenlang mensen over de hele wereld fascineert. Het combineert elementen van kunst, wetenschap en sport, en biedt een arena waar twee denkers hun tactische vaardigheden testen. Elk schaakstuk op het bord heeft zijn eigen betekenis en specifieke bewegingspatronen, wat leidt tot unieke strategieën.

Onder al deze stukken valt de dame op als de sterkste. Haar vermogen om horizontaal, verticaal en diagonaal over het hele bord te bewegen geeft haar enorme kracht. Maar dat is niet altijd zo geweest. Hoe werd de dame, ooit een van de zwakste schaakstukken, de machtigste kracht op het schaakbord? Welke historische en culturele invloeden droegen bij aan deze transformatie?

In deze blogpost wil ik de fascinerende geschiedenis van de dame in het schaken verkennen en de verschillende factoren belichten die mogelijk hebben geleid tot haar huidige dominantie.

 

Historische Achtergrond

De dame in het schaken stond oorspronkelijk bekend als de adviseur of eerste minister, vaak de vizier genoemd. Deze titel heeft zijn wortels in het Sanskriet "mantri," het Perzische "farzīn," en het Arabische "firzān," "firz," of "wazīr." Aanvankelijk was de beweging van de vizier zeer beperkt, slechts één veld diagonaal. Echter, rond het jaar 1300 werd de regel aangepast, waardoor de vizier twee velden diagonaal mocht springen bij de eerste zet. Deze verandering markeerde het begin van een transformatie die de vizier uiteindelijk in de dame veranderde.

De eerste vermelding van het stuk als de dame is te vinden in de Latijnse term "regina" in het Einsiedeln-gedicht, een middeleeuws werk uit het jaar 997, bewaard in een klooster in Einsiedeln, Zwitserland. Vroege middeleeuwse schaakstukken beelden de vizier af als een dame. De oorspronkelijke term "fers" werd in verschillende talen grammaticaal aangepast om de vrouwelijke vorm te benadrukken, zoals "alferza" in het Spaans en "fierce" of "fierge" in het Frans. In de Carmina Burana wordt de dame ook aangeduid als "femina" (vrouw) en "coniunx" (vrouw), wat het vrouwelijke symbool verder versterkt.

Tijdens de grote schaakhervorming in de 15e eeuw bleven katholieke landen termen gebruiken die herinneren aan de Maagd Maria, zoals "dama" in het Spaans, "donna" in het Italiaans, en "dame" in het Frans. Protestantse naties zoals Duitsland en Engeland vermeden elke connectie met de Mariaverering en kozen voor seculiere termen zoals "Königin" (dame) in het Duits en "queen" in het Engels. Deze verschillende terminologieën weerspiegelen de culturele en religieuze verschillen van die tijd.

In het Russisch behield het schaakstuk zijn Perzische naam "ferz," terwijl het in de volksmond ook "koroleva" (dame) werd genoemd, hoewel nooit door professionele schakers. Interessant is dat in Arabische landen het stuk nog steeds wordt genoemd en afgebeeld als de vizier, wat de oorspronkelijke rol en oorsprong benadrukt.

Historicus Marilyn Yalom identificeert verschillende factoren die hebben bijgedragen aan de ontwikkeling van het schaakstuk dame. Deze omvatten de betekenis van middeleeuwse dames zoals Eleanor van Aquitanië en Isabella I van Castilië, de cultus van de Maagd Maria, de macht die aan vrouwen werd toegeschreven in hoofse liefde, en de populariteit van schaken onder vrouwen, waardoor ze op gelijke voet met mannen konden spelen. Deze culturele invloeden hielpen het stuk zijn identiteit en kracht in het schaakspel te verkrijgen.

Het vroegste verhandeling over de moderne beweging van de dame werd gepubliceerd tijdens het bewind van Isabella I van Castilië. Daarvoor beschreef het Valenciaanse gedicht "Scachs d'amor" een spel met de moderne zetten van de dame en de loper. De dame werd romantisch afgebeeld als vitaal voor de koning, dus haar verlies werd beschouwd als een groot nadeel in het spel.

Isabella I van Castilië
(Close-up van het altaarstuk uit de kerk Colegiata de Santa María in de stad Toro, Spanje)

De moderne beweging van de dame, die begon in Spanje tijdens het bewind van Isabella I, verspreidde zich door de uitvinding van de drukpers en de verdrijving van Joden uit Spanje in 1492, die deze nieuwe schaakregel met zich meebrachten op hun vlucht. Gedurende de 15e eeuw ontwikkelde de beweging van de dame zich tot haar huidige vorm, een combinatie van de bewegingen van de toren en de loper. Deze nieuwe versie van schaken, deels "Queen's Chess" of spottend "Mad Queen's Chess" genoemd, verspreidde zich snel door heel Europa, gefaciliteerd door de populariteit van nieuwe schaakboeken.

Sommige regels beperkten de mogelijkheid om pionnen te promoveren tot dames terwijl de oorspronkelijke dame nog op het bord stond, om "schandalen" te vermijden waarbij de koning meer dan één dame had. In een Latijns gedicht uit het begin van de 12e eeuw werd een pion die tot dame promoveerde "ferzia" genoemd, in tegenstelling tot de oorspronkelijke dame of "regina." Het was gebruikelijk om de tegenstander te waarschuwen met de aankondiging "gardez la reine" of simpelweg "gardez" wanneer de dame werd aangevallen, vergelijkbaar met de aankondiging van "schaak." Sommige regels vereisten zelfs deze aankondiging voordat de dame legaal kon worden geslagen, een praktijk die grotendeels werd verlaten in de 19e eeuw.

In Rusland kon de dame lange tijd bewegen als een ridder, wat sommige spelers afkeurden. Een vergrote dame met deze capaciteiten staat nu bekend als het sprookjesschaakstuk "amazon." Rond 1230 werd de dame ook uitgevonden als een stuk in Japan, waar het deel uitmaakte van het spel Dai Shogi en bewaard bleef in Chu Shogi, hoewel het geen rol meer speelt in modern Shogi.

 

Speculaties over de Redenen voor de Regelveranderingen

De buitengewone kracht van de schaakstuk dame in het moderne spel kan worden verklaard door een verscheidenheid aan historische en culturele factoren, die historicus Marilyn Yalom gedetailleerd heeft beschreven. Deze redenen weerspiegelen niet alleen de ontwikkeling van het spel, maar ook diepgaande maatschappelijke veranderingen die door de eeuwen heen hebben plaatsgevonden.

Een belangrijke factor was de betekenis van middeleeuwse dames zoals Eleanor van Aquitanië en Isabella I van Castilië. Eleanor van Aquitanië, een van de meest invloedrijke en machtige vrouwen van de Middeleeuwen, speelde een centrale rol in de politiek van haar tijd. Haar regeerperiode werd gekenmerkt door slimme diplomatie en sterk leiderschap. Isabella I van Castilië was instrumenteel in de eenwording van Spanje en was een drijvende kracht achter de financiering van de ontdekkingsreizen van Christoffel Columbus. Beide dames vertegenwoordigden een model van vrouwelijke macht dat veel verder ging dan traditionele genderrollen. Hun vermogen om politieke en militaire beslissingen te nemen, zou symbolisch de schaakstuk dame hebben beïnvloed, gekenmerkt door ongekende bewegingsvrijheid.

De cultus van de Maagd Maria speelde ook een cruciale rol. In middeleeuws Europa werd Maria vereerd als de moeder van God en beschouwd als een symbool van zuiverheid, barmhartigheid en bescherming. Deze verering weerspiegelde zich in vele aspecten van het dagelijks leven en zou het schaakspel kunnen hebben beïnvloed. De schaakstuk dame zou betekenis hebben gekregen door de symboliek en verering van de Maagd Maria, niet alleen begrepen als een wereldlijke machtsfiguur, maar ook als een spiritueel symbool.

Een illustratie uit het werk: "Repetición de Amores y Arte de Ajedrez con CL 150 Juegos de Partido" geschreven in 1497 door Luis Ramírez de Lucena en gedrukt door Leonardo Hutz y Lope Sanz (Illustratie: Publiek domein, via Wikimedia Commons).
Het wordt beschouwd als een van de oudste bewaard gebleven schaakboeken en werd geschreven tijdens het bewind van Isabella I van Castilië.

Een ander belangrijk aspect was de macht die aan vrouwen werd toegeschreven in hoofse liefde. De troubadourtraditie van de Middeleeuwen idealiseerde de dame als het object van aanbidding en adoratie. In hoofse liefde werden vrouwen vaak afgebeeld als dominante figuren, wiens gunst ridders zochten. Deze romantische idealisering van vrouwelijke macht zou ook hebben bijgedragen aan de versterking van de schaakstuk dame. Ze vertegenwoordigde niet alleen een strategisch onderdeel in het spel, maar ook de hoge waardering en respect die vrouwen genoten in bepaalde sociale contexten.

Ten slotte speelde de populariteit van schaken onder vrouwen een niet onbelangrijke rol. In de Middeleeuwen en de vroege moderne tijd was schaken een van de weinige spellen waar vrouwen op gelijke voet met mannen konden concurreren. Dit bevorderde niet alleen de interesse in het spel zelf, maar ook de acceptatie van een krachtig vrouwelijk figuur op het schaakbord. De schaakstuk dame bood vrouwen een kans om hun strategische vaardigheden te demonstreren en tegelijkertijd hun sociale positie te versterken.

Een andere eigenaardigheid van de schaakstuk dame is dat zij, samen met de koning, het enige schaakstuk is waarvan een speler er slechts één heeft. Een regelverandering die gericht was op het spannender en gevarieerder maken van het spel zou er alleen voor zorgen dat het spel niet te destabiliseren zou worden met de schaakstuk dame. Als de regelverandering de ridder, loper of zelfs de toren zou hebben beïnvloed, zouden beide spelers twee even krachtige schaakstukken hebben - om nog maar te zwijgen van de 8 pionnen per speler. Daarom kan ook worden aangenomen dat geen ander schaakstuk naast de dame de ontwikkeling van het schaakspel met een dergelijke regelverandering zou hebben bevorderd. Bovendien was de dame destijds het zwakste schaakstuk, wat zeker veel spelers puur op basis van haar nut zou hebben gestoord.

 

Conclusie

De regelveranderingen die de dame het machtigste schaakstuk op het bord maakten, waren indicatief voor veel historische gebeurtenissen en culturele ontwikkelingen. Belangrijke middeleeuwse dames en de populariteit en het werk aan het spel zelf speelden een centrale rol in deze transformatie. Deze regelwijziging gaf het schaakspel meer dynamiek en strategische diepgang door nieuwe tactische mogelijkheden te openen. Bovendien weerspiegelde de versterking van de dame maatschappelijke veranderingen en de groeiende erkenning van de rol van vrouwen. Zo werd het schaakspel niet alleen spannender maar ook symbolisch betekenisvoller door de nadruk op gendergelijkheid.

Bedankt voor uw interesse in de regelveranderingen van de dame in het schaken. Als u nog verdere vragen heeft, neem dan gerust contact met mij op via mijn contactformulier. En als u schaakstukken of schaakborden in toernooiformaat nodig heeft, neem dan een kijkje in mijn assortiment. Ik wens u veel plezier met het spel, veel succes en snelle vooruitgang in het leren.

 

Tot ziens.

Stefan